Duiken met haaien

Iedereen kent de angstaanjagende melodie van de haai uit de film Jaws. Duuuunnnn duun duuunnnnnnnn dun dun dun dun dun dun dun dun dun dun dunnnnnnnnnnn dunnnn. Het langzaam toenaderen van de grote boze witte haai die je zonder pardon verslindt alsof je een taai stuk biefstuk bent: met veel geweld, passie en een langzaam einde. De media smult van de haai, het onderwater roofdier dat inmiddels menig mens dan ook de stuipen op het lijf jaagt. Toch zijn er duikers – durven we te zeggen bijna alle duikers? – die duiken met haaien aan de top van hun verlanglijstje hebben staan en ,na zo’n onvergetelijke ontmoeting, als één van de meest indrukwekkende en mooiste onderwatermomenten bestempelen. Helaas voor deze onderwater roofdieren, is het portret dat de media van ze heeft neergezet, verre van de werkelijkheid. Het zogenaamd bloeddorstige agressieve dier is voornamelijk heel onbegrepen. Wist je bijvoorbeeld dat er jaarlijks tussen de 5 à 15 mensen worden gedood door haaien, dit in vergelijk met zo’n 100.000 mensen per jaar door slangen, 35.000 per jaar door honden en zo’n 500 per jaar door nijlpaarden. En wist je dat er per jaar maar liefst 100 miljoen (!) haaien worden gedood door mensen? De vraag is dus eigenlijk: zijn zij nou zo vreselijk gevaarlijk? Of zijn misschien wij dat?

De geschiedenis van de haai

De haai. Het bijzondere wezen dat al meer dan 400 miljoen jaar geleden , nog voor de dinosaurussen bestonden, in ’s werelds oceanen zwom. Eén van de bekendste en meest gevreesde haai uit de geschiedenis is de megalodon. De megalodon was de grootste haai die ooit heeft bestaan, met een lengte tussen de 15 en 18 meter was dit het ultieme roofdier dat walvissen, dolfijnen en andere haaien met gemak verslond. Zijn tanden waren ongeveer zo groot als de Tyrannosaurus rex en zijn later op elk continent gevonden, behalve op Antarctica. De megalodon behoorde tot de orde Lamniformes (Makreelhaaien), die vandaag de dag onder andere de Odontaspididae, de kobold-, vos- en de grote witte haaien omvat en maakte deel uit van de Otodontidae familie. De grootste haai die ooit geleefd heeft stierf uiteindelijk 2,6 miljoen jaar geleden uit. Ondanks dat de haai vier massa-uitstervingen op onze planeet hebben overleefd, werd een mysterieuze oorzaak 19 miljoen jaar geleden ze toch bijna fataal. Met een verdunning van meer dan 70% hebben de haaien zich nooit meer volledig kunnen herstellen. Nu 19 miljoen jaar later worden veel haaisoorten – waaronder de machtig mooie witte haai, de blauwe haai, de oceanische witpunthaai en de grote hamerhaai - als gevolg van overbevissing met uitsterven bedreigd. Zal de haai de mensheid overleven?

de grootste bedreigingen voor de haai

Overbevissing: de vraag naar haaienproducten is helaas nog altijd enorm groot, waardoor de illegale visserij op haaien wordt aangespoord. Daarnaast zijn er nog veel plekken waar goede regelgeving en handhaving ontbreekt, hierdoor kan er op die locaties dus zo vaak en zoveel als naar wens op deze dieren worden gejaagd.

Shark finning: hiervoor worden haaien doelbewust gevangen voor hun vinnen en kraakbeen, dit om haaienvinnensoep en medicijnen van te maken. Haaienvinnensoep is in Azië, en dan met name in China, een delicatesse die je ook niet al te weinig gaat kosten. Zo kan de prijs van zo’n kommetje soep tussen de 50 en de 100 euro zitten. Het gerecht wordt gezien als een luxeartikel dat status, gastvrijheid en geluk symboliseert. Het verkrijgen van de haaienvinnen ziet er als volgt uit: de haaien worden gevangen, hun vinnen worden afgesneden en ze worden verminkt en levend weer terug de oceaan in gegooid – dit om ruimte op de vissersboten te besparen en omdat hun vlees relatief weinig waard voor ze is. Door het gemis van hun vinnen kunnen deze prachtige dieren geen kant meer op, verliezen ze teveel bloed en sterven ze een langzame en pijnlijke dood. Het is dan ook niet voor niets dat Chef Gordon Ramsay in de documentaire Shark Bait deze gruweldaad benoemd tot ‘de ergste daad van dierenmishandeling die ik ooit heb gezien’. De haaienvinnensoepen die je in Europa zou kunnen eten in Chinese restaurants bevatten over het algemeen enkel kip, ham of ei. Ook is het nog maar de vraag of haaienvinnensoep wel zo goed is voor de menselijke gezondheid, dit onder andere in verband met recent onderzoek naar de onveilige kwikniveaus in haaienproducten.

We zeiden het net al even, maar ook voor medicatie doeleinden worden de haaien gevangen. Het kraakbeen van de haai werd vooral in de jaren 70 een populair medicijn toen gedacht werd dat haaien geen kanker konden krijgen en daarmee de consummatie van hun kraakbeen bij mensen kanker kon voorkomen. Later werd echter duidelijk dat haaien wel kanker kunnen krijgen. Haaienkraakbeen wordt gebruikt voor kanker, psoriasis, artrose en nog meer aandoeningen. Er is echter nog geen wetenschappelijk bewijs dat aantoont dat deze vorm van medicatie ook daadwerkelijk een positieve invloed heeft.

Ook olie uit de lever van haaien kan je in sommige cosmeticaproducten vinden als crèmes, deodorant, lippenbalsems, maar ook in vaccins, pillen en supplementen. Daarnaast wordt hun huid (leer) gebruikt voor het maken van tassen, schoenen, horlogebanden, handschoenen, meubels en zelfs schuurpapier en hun tanden / kaken worden vaak in toeristenwinkels aan zee verkocht.

Bijvangst is ook een grote bedreiging voor de haai. Geschat wordt dat er jaarlijks maar liefst 50 miljoen haaien als bijvangst worden gevangen. Sommige worden terug gegooid, sommige wederom als finning product gebruikt.

Ook heb je nog culling (oftwel ruiming) in een poging de stranden ‘veiliger’ te maken en de trofee vangsten die het aantal haaien achteruit halen. Naast de visserij is er natuurlijk ook de verontreiniging en de vernietiging van hun leefomgeving. Zo speelt klimaatverandering en vervuiling van hun habitat een grote rol. Zonder gezonde oceanen hebben de haaien geen voedsel, geen plek om te broeden, te baren en geen onderdak voor hun jongen. Tel dit op bij de overbevissing en de haaien sterven in een rap tempo uit.

Wat voor gevolgen zou uitsterving van de haai hebben op ons en de planeet?

Om te beginnen hebben haaien een belangrijke rol binnen het ecosysteem. Een ecosysteem is een verzameling van levensgemeenschappen van planten, dieren en micro-organismen die elkaar nodig hebben om te overleven. Haaien zijn sleutelsoorten: soorten met een belangrijke impact op hun ecosysteem. Zonder haaien kan het hele ecosysteem veranderen of zelfs geheel verdwijnen. Omdat haaien boven aan de voedselketen staan zorgen zij voor de juiste balans in de oceanen. Ze voeden zich onder andere met kwetsbare vispopulaties en zo voorkomen ze dat bepaalde vispopulaties hele gebieden overnemen en dat bacteriën en parasieten zich uitbreiden met als gevolg dat er dus meer ziektes ontstaan. Haaien houden zodoende als het ware de oceanen gezond en dat is voor zowel de planeet ,als voor ons, enorm belangrijk.

Fabels en Feiten over de haai

Laten we beginnen met wat feiten:

• Haaien behoren tot de oudste dieren op aarde en hebben de dinosaurussen overleefd. Toch worden ze nu - door de mensheid - ernstig bedreigd.
• Er worden wel 391 haaiensoorten bedreigd. Overbevissing heeft 100% effect op al deze soorten. Het verlies en degradatie van habitat heeft 31.2% effect, klimaatverandering 10.2% en vervuiling 6.9%.
• Haaien worden langzaam volwassen. Neem bijvoorbeeld de Groenlandse haai, deze haai kan maar liefst 400 jaar oud worden en wordt pas geslachtsrijp rond zijn 150e verjaardag. Deze prachtige wezens worden dus vaak al gedood voordat ze de kans krijgen zich voort te kunnen planten. Haaien hebben daarnaast een lange zwangerschap - gemiddeld tussen de 9 en 12 maanden, reproduceren niet ieder jaar en ze krijgen relatief gezien niet veel jongen (tussen de 2 en 135). Dit alles bij elkaar maakt het al de meer dat de haaienpopulaties niet opgewassen zijn tegen de jaarlijkse bedreigingen waarmee ze worden geconfronteerd.
• Er zijn drie manieren waarop een jonge haai kan worden geboren, dit verschilt per soort. 1. De moederhaai legt een ei-zakje in het zeewier waarna de haaien jongen eruit komen. 2. De jonge haai wordt geboren uit een ei-zakje in de moederhaai. 3. De jonge haai komt al levend uit de moederhaai, net als bij zoogdieren.
• De drie soorten haaien die verantwoordelijk zijn voor de meeste aanvallen op de mens zijn de: grote witte haai, de tijgerhaai en de stierhaai.
• Elk jaar sterven ongeveer 100 miljoen haaien als gevolg van visserijactiviteiten, dit tegenover minder dan 20 dodelijke aanvallen van de haai op de mens.
• Het is officieel verboden om de vinnen van haaien af te snijden aan boord van EU-vaartuigen en in EU-wateren. Toch is de EU één van de grootste exporteurs van vinnen en daarnaast een centraal figuur in de wereldwijde handel in vinnen. Zo kwam IFAW in maart 2022 met een uitgebreid rapport genaamd: Supply and Demand: The EU’s role in the global shark trade, over de grote rol die de EU speelt in de haaienhandel.
• De grootste haai is de walvishaai die wel 14 meter kan worden. Voor deze grote vriendelijke reus hoef je zeker niet bang te zijn, hij eet namelijk enkel plankton en kleine visjes.
• Haaien zijn kraakbeenvissen. Dit houdt in dat ze geen botten hebben.
• De kraakbeenachtige wervels van de haaien bevatten groeiringen waardoor je hun leeftijd (net als bij bomen) kan achterhalen.
• Haaien wisselen continu van tanden, sommige verliezen er maar liefst 35.000 gedurende hun leven.
• Haaien filteren zuurstof uit het water met hun kieuwen. Ze hebben vijf tot zeven kieuwspleten.
• Haaien zijn belangrijk voor het ecosysteem. Ze behoren tot de top van de voedselketen in de oceanen.

De fabels:

• Alle haaien zijn gevaarlijk voor de mens. Fout. Van de ruim 400 soorten haaien zijn er enkel 12 ,in zeldzame gevallen, gevaarlijk voor de mens en 3 daarvan zijn weer verantwoordelijk voor de helft van de aanvallen op mensen.
• Haaien hebben altijd honger. Dit is ook niet waar, sommige soorten eten slechts 2% van hun lichaamsgewicht per dag. Dat is minder dan de gemiddelde mens.
• Haaien vallen mensen aan om ze op te eten. Ongeveer 96% van de haaienaanvallen bestaan uit enkele aanvallen. Dit houdt in dat het vaak gaat om een hap-en-los interactie waar er relatief weinig schade wordt aangebracht. Omdat bijvoorbeeld de witte haai of de tijgerhaai veel scherpere tanden en sterkere kaken hebben die door schildpadschilden heen kunnen bijten, kunnen de verwondingen ernstiger zijn dan andere haaisoorten die enkel inktvis en scholende vissen eten. Mogelijke aanval redenen kunnen zijn: een vergissing waar de haai de mens voor prooi aanzag, nieuwsgierigheid/ontdekking, zelfverdediging en uitlokking.
• Haaien kunnen slapen. Dit is nog altijd een beetje een mysterie. Er zijn 400 soorten haaien waarvan er een deel - waaronder de hamerhaai - constant in beweging moet blijven om zo water over hun kieuwen te geleiden (waardoor ze weer het zuurstof uit het water kunnen halen). Het lijkt erop dat deze haaien actieve periode en rustperiode hebben. In de rustperioden zijn delen van hun hersenen minder actief terwijl ze blijven zwemmen. Er zijn ook haaisoorten die een kleine opening achter elk oog hebben zitten (genaamd spiracles) dat middels een bepaalde structuur water over de kieuwen van de haai dwingt waardoor deze haaien stil kunnen liggen tijdens het rusten. Een voorbeeld van haaien die op de bodem kunnen rusten zijn de Witpuntrifhaai en verpleegsterhaaien. Of haaien ook daadwerkelijk slapen, daar zijn de meningen over verdeeld.

Waar kan je duiken met haaien?

Er zijn zo’n 400 soorten haaien variërend van tijgerhaaien, stierhaaien, voshaaien, zebra-haaien tot hamerhaaien, citroenhaaien, en zaaghaaien tot de blauwe haai, de makohaai en de zwartpuntrifhaai. Je kan je dus vast voorstellen dat je deze bijzondere dieren op een heleboel plekken zou kunnen spotten. De bekendste:

• De Azoren. Hier zwemmen prachtige blauwe haaien rond.
• De Galapagos-, Cocos- en Socorro eilanden. Hier zwemmen veel verschillende soorten haaien waaronder de walvishaai en de grote scholen hamerhaaien zijn een absolute trekpleister.
• De Bahama’s. Rifhaaien, tijgerhaaien en (grote)hamerhaaien!
• De Rode Zee. Hier zwemmen een heleboel tropische haaien, maar een ontmoeting met de oceanische witpunthaai is wel heel bijzonder!
• Afrika! Het paradijs voor haaienliefhebbers. Vooral Umkomaas is een aanrader. Hier vind je tijgerhaaien, scholen blacktips, zandtijgerhaaien en nog veel meer. Ook in Kaapstad waar de witte haai te spotten is en in Tofu bewonder je de walvishaai.
• De Indische Oceaan. Rondom de Malediven vind je alle tropische haaiensoorten waaronder walvishaaien. Ook de scholen rifhaaien zijn een prachtig gezicht.
• Azië. Hier heb je wederom een hele hoop verschillende soorten rondzwemmen, maar de bijzonderste bewoners zijn toch wel de tapijthaaien (wobbegongs) en de epaulethaaien.
• Oceanië. De thuis voor alle type haaien met in het bijzonder enorme scholen (grijze)rifhaaien.

Duiken met haaien, hoe doe je dat?

• Duiken met haaien doe je met respect.
• Blijf kalm en maak langzame en rustige bewegingen.
• Laat je alvorens de duik informeren door de duikinstructeurs en luister vooral naar de kenners op locatie.
• Blijf bij je groep.
• Raak de haaien niet aan! En houdt voldoende afstand. Wanneer de haaien op je afzwemmen ga je rustig opzij, zo voorkom je dat je hun ontsnappingsroute blokkeert.
• Voorkom glimmende objecten en gele kleuren. Dit betekend niet dat je gelijk hun voedsel wordt, maar haaien kunnen het wel extra interessant vinden door de gelijkenis met visschubben. Haaien zien niet in kleur, maar kunnen contrasten wel goed waarnemen.
• Onze tip: houdt het zo veilig en natuurlijk mogelijk. Wij raden dan ook aan geen aasduiken te maken, dit in verband met onze voorkeur naar het niet beïnvloeden van het natuurlijk gedrag van de haai en in verband met jouw veiligheid. Aasduiken kan goed gaan, maar er zijn (te)veel gevallen waar de haaien te “opgewonden” werden en het gedrag tijdens het voeden drastisch veranderde.

Wil je nou nog meer te weten komen over haaien en hun leefomgeving? Neem dan vooral een kijkje bij een van onze andere blogs! Hier vertellen we je graag meer over fantastische duikbestemmingen, duikstekken die je écht moet bezoeken, speciale bucketlist-tips en nog veel meer!